Βασισμένη σε σπάνιο υλικό, όπως η ιδιωτική αλληλογραφία του ίδιου του λόρδου Ελγιν και της συντρόφου του, η σειρά ανακαλεί, σε σενάριο Μιμής Ντενίση και σκηνοθεσία Κατερίνας Ευαγγελάκου, όλες τις ανατριχιαστικές λεπτομέρειες του χρονικού της λεηλασίας, φέρνοντας στο φως στοιχεία που κάλλιστα θα μπορούσαν να λειτουργήσουν ως διπλωματικά όπλα στον αγώνα που δίνει η χώρα μας.
«Αυτές οι Καρυ… τέτοιες»
Παρότι έχουν ειπωθεί σχεδόν τα πάντα για τα Γλυπτά του Παρθενώνα, από ανθρώπους που έχουν διεξαγάγει εκτενείς έρευνες αναφορικά με τη βαρβαρότητα της κατακρεούργησης και όχι μόνο της κλοπής των πιο ωραίων σωμάτων και των πιο σπουδαίων ίσως δειγμάτων της πλαστικής της Αρχαιότητας, ελάχιστα γνωρίζουμε για το τι είχε ακριβώς διαμειφθεί στην πραγματικότητα, ποια ήταν η εικόνα που είχαν οι ίδιοι οι συντελεστές αυτής της πράξης για το εγχείρημά τους.
«Οι ίδιοι νόμιζαν ότι διαπράττουν κάτι θετικό, στη γνωστή λογική και το πνεύμα της βρετανικής αποικιοκρατίας, υποστηρίζοντας ότι σώζουν τα Γλυπτά από την οθωμανική βαρβαρότητα και την ελληνική αδιαφορία», μας λέει στο τηλέφωνο η δημιουργός του άκρως πρωτότυπου αυτού ντοκιμαντέρ, αφού υιοθετεί την πρακτική των δημοφιλέστατων στη βρετανική τηλεόραση docudrama.
Ακολουθώντας την παράδοση του BBC και των δραματοποιημένων ντοκιμαντέρ, η σεναριογράφος της «Γυναίκας πίσω από τον Ελγιν» θα είναι το κεντρικό πρόσωπο της αφήγησης, που θα ξεδιπλώνει πρόσωπα και ντοκουμέντα, φέρνοντας στο φως τα καλά κρυμμένα προσωπικά έγγραφα της οικογένειας του Ελγιν και τη σπάνια αυτή αλληλογραφία.
Η μεταφυσική, σχεδόν, συγκυρία της ανακάλυψης της χαμένης αλληλογραφίας της λαίδης Ελγιν από την κυρία Ντενίση, δηλαδή των επιστολών που έστελνε κατά κύριο λόγο η ίδια στη μητέρα και τον άνδρα της, συνέπεσε με μια δύσκολη περίοδο για την Ελλάδα, όταν η χώρα μας βρισκόταν σε καθεστώς lockdown και οι διαπραγματεύσεις ανάμεσα στη Βρετανία και την Ελλάδα είχαν απλώς παγώσει λόγω της αρνητικής πολιτικής κατάστασης.
Ως γνωστόν, η προηγούμενη βρετανική κυβέρνηση όχι μόνο δεν έδειχνε θετική στην πιθανότητα μιας συζήτησης για το ενδεχόμενο της επιστροφής, αλλά έκανε ό,τι μπορούσε για να μπλοκάρει τη διπλωματική εξέλιξη του διαύλου που φαινόταν να έχει ανοίξει η ελληνική πλευρά με το Βρετανικό Μουσείο.
Αφήνοντας πίσω της την άκρως οικεία σε αυτήν Λασκαρίνα, με την οποία είχε ασχοληθεί εκτενώς στο παρελθόν, έτυχε να ανακαλύψει το ακριβώς αντίπαλο δέος της διάσημης ηρωίδας της ελληνικής επανάστασης, ή μάλλον μια γυναίκα που όχι μόνο δεν προασπιζόταν τα ελληνικά ιδανικά, αλλά αγνοούσε την ύπαρξή τους.
Πρόκειται για την άγνωστη στους περισσότερους Μαίρη Νίσμπετ, σύζυγο του λόρδου Ελγιν, της οποίας τα γράμματα αποκαλύπτουν πολλά όχι μόνο για τον βίο και την πολιτεία της ίδιας και του άνδρα της, αλλά και για τον τρόπο που αντιμετώπισαν αμφότεροι το ζήτημα των Γλυπτών – μόνο χρησιμοθηρικά και με τη διάθεση αρπαγής.
Σε αντίθεση δηλαδή με την επικρατούσα για χρόνια άποψη ότι ο Ελγιν απέσπασε τα Γλυπτά από τον Παρθενώνα για να τα διασώσει, συνέβη ακριβώς το αντίθετο, όπως αποκαλύπτει, μέσα στην αφέλειά της, η κεντρική πρωταγωνίστρια του δράματος, λαίδη Ελγιν.
«Δεν χρειάστηκε καν να είμαστε επιθετικοί στο ντοκιμαντέρ ή να εκφράσουμε άποψη», ομολογεί η κυρία Ντενίση, εξηγώντας μας τη λογική του docudrama και των συγκεκριμένων επιστολών.
«Απλώς αφήνουμε να ακουστούν όλα όσα έγραφε στον άνδρα της. Αρκεί να ακούσει κανείς πώς έβλεπε τα Γλυπτά αγνοώντας απολύτως τη σημασία ή την ιστορία τους, προτρέποντας μάλιστα τον άνδρα της να τα κατεβάσει όλα από τον Παρθενώνα.
Οπως του γράφει χαρακτηριστικά: “Θα μπορούσες να πάρεις ολόκληρο τον Ναό με αυτές τις Καρυ… τέτοιες”, αφού δεν θυμόταν καν πώς τις λένε! Και όλα αυτά τα γράφει με περίσσιο ενθουσιασμό, επιμένοντας ότι θα αποτελούσαν τον καλύτερο διάκοσμο για τον περίβολο του σπιτιού τους και τον μεγάλο τους κήπο», μας λέει η κυρία Ντενίση, αποκαλύπτοντας ότι η εύρεση των συγκεκριμένων επιστολών μόνο εύκολη δεν ήταν και ότι η ύπαρξή τους ήταν άγνωστη στους περισσότερους.
Παρότι είχαν εκδοθεί ήδη από το 1920 σε βιβλίο, το οποίο σκοπό είχε να αποκαλύψει τις αγαθοεργίες, όπως πίστευαν τότε, του λόρδου Ελγιν, δεν υπήρχε στις βιβλιοθήκες και στα βιβλιοπωλεία αφού ήταν προ πολλού εξαντλημένο.
Χρειάστηκε πολύ μεγάλη προσπάθεια για να εντοπιστεί σε μια βιβλιοθήκη του Σικάγου από την κυρία Ντενίση ένα και μοναδικό αντίτυπο, το οποίο άνοιξε τον δρόμο γι’ αυτό το ντοκιμαντέρ που είχε από μόνο του μεγάλη ιστορία.
Ποια ήταν η Μαίρη Νίσμπετ
Παρότι αρκετοί είχαν αναφερθεί στον αλαφροΐσκιωτο χαρακτήρα της λαίδης και στον αρνητικό ρόλο που έπαιξε οργανώνοντας την επιχείρηση της αρπαγής, ελάχιστα έχουν ακουστεί τα δικά της λόγια.
Ο σπουδαίος ιστορικός Ουίλιαμ Σεντ Κλερ, συγγραφέας του βιβλίου «Ο λόρδος Ελγιν και τα Μάρμαρα», την αποκαλούσε «ένα μάλλον ανόητο κορίτσι», που το μόνο που την ενδιέφερε ήταν η διασκέδαση και η ευζωία.
Η δυνατότητα ενός τρυφηλού βίου, όπου οι τίτλοι θα βοηθούσαν την πολυπόθητη κοινωνική καταξίωση, ήταν το μόνο που την απασχολούσε, εξ ου και ότι στόχος της ήταν να αποσπάσουν όσα περισσότερα αρχαιοελληνικά κειμήλια μπορούσαν, γνωρίζοντας απλώς ότι ήταν πολύ δημοφιλή ανάμεσα στους κόλπους της βρετανικής αριστοκρατίας.
Το αρχαιοελληνικό κλέος και τα εκφραστικά του κατάλοιπα συνιστούσαν δείγμα ανώτερης τάξης και ως τέτοια διεκδικήθηκαν από τον Ελγιν και τη συμβία του. Μοναχοκόρη του λόρδου Νίσμπετ, με τεράστια περιουσία και ακριβά γούστα, ήταν αυτή που κληρονόμησε αποκλειστικά σχεδόν τον πατέρα της, ο οποίος φρόντισε όσο ήταν εν ζωή για τη μόρφωσή της.
Από μικρή η λαίδη μελέτησε αρχαία ελληνικά και λατινικά, που ήταν προϋπόθεση μιας καλής αγωγής και μάθησης, ενώ φρόντισε να αξιοποιήσει με τον καλύτερο τρόπο τους αξιοσήμαντους τίτλους της: σε νεαρή ηλικία, μόλις στα 20 της χρόνια, το 1799 θα παντρευόταν τον 12 χρόνια μεγαλύτερό της Τόμας Μπρους, γνωστό και ως λόρδο Ελγιν, επίσης καταγόμενο από σκωτική οικογένεια, αλλά με αμαρτωλό παρελθόν.
Παρότι θα της χαρίσει μια περιπετειώδη ζωή που η ίδια διεκδικούσε με ταξίδια στην Κωνσταντινούπολη, όπου είχε διοριστεί ως πρέσβης της Αγγλίας, και στην Αθήνα, οι οικογενειακές του αμαρτίες δεν θα βοηθήσουν να κρατήσει ο γάμος μέχρι τέλους.
Ωστόσο, η ίδια φρόντισε να αξιοποιήσει τις γνωριμίες του συζύγου της και να ζήσει για ένα αρκετά μεγάλο διάστημα στην Κωνσταντινούπολη, την οποία έβλεπε ως εξωτικό μέρος, γεμάτο πολυτέλειες, απολαμβάνοντας όλα όσα τους πρόσφεραν οι εκπρόσωποι της Υψηλής Πύλης. «Φάγαμε χτες σε έναν πασά. Ηταν πολύ ευγενικός, μου έκανε δώρο και μια ερμίνα. Αλλοι λένε πως είναι υποψήφιος για να γίνει Μεγάλος Βεζύρης. Αλλοι λένε πως έχει κάνει λάθη και πως θα του κόψουν το κεφάλι. Θα δούμε», γράφει με τον κυνισμό μιας εντελώς αδιάφορης για τα πολιτικά τεκταινόμενα νεαρής.
Σε άλλη επιστολή, επίσης, αποκαλύπτει ότι κατάφερε να παραβρεθεί στη συνάντηση του Ελγιν με τον Σουλτάνο έχοντας μεταμορφωθεί σε λόρδο Μπρους, αφού απαγορευόταν σε γυναίκες να διαδραματίζουν οποιονδήποτε πολιτικό ρόλο, έστω και μέσα από την παρουσία τους.
Στην πορεία, ωστόσο, η λαίδη θα αποκαλύψει ότι ο φορτωμένος με χρέη Ελγιν δεν θα μπορούσε να ικανοποιήσει τα ακριβά της γούστα. Ο πρόωρος χωρισμός τους θα αφήσει τον λόρδο όχι μόνο διαζευγμένο, κάτι ανάρμοστο για εκείνη την εποχή, αλλά και χρεοκοπημένο, αναγκασμένο να πουλήσει τα Γλυπτά στο Βρετανικό Μουσείο για να μπορέσει να ξοφλήσει μέρος από τα χρέη του.
«Είναι τρομερό να σκεφτείς ότι το πραγματικό του σχέδιο όταν μετέφερε τα Γλυπτά ήταν να διακοσμήσει την εντυπωσιακή του βίλα κάνοντας τη χάρη στη σύντροφό του, ούτε καν να τα διασώσει. Η λογική ήταν να χρησιμοποιήσει τα πρωτότυπα ως μήτρες για τα αντίγραφα που θα διακοσμούσαν τις γωνιές του σπιτιού, απλώς αυτό το σχέδιο δεν ευοδώθηκε», αποσαφηνίζει η δημιουργός του ντοκιμαντέρ, επισημαίνοντας ότι ο λόρδος είχε στείλει ήδη ομάδες για να φτιάξουν καλούπια από τα κλασικά γλυπτά που δέσποζαν στην κορυφή της Ακρόπολης.
Απλώς οι καταστροφές που είχαν ήδη προκληθεί στον ναό δεν επέτρεψαν στα Γλυπτά να σταθούν αυτούσια στην αρχική τους μορφή και πλέον ήταν βορά στις άγριες ορέξεις των πλουσίων αριστοκρατών όπως ο Ελγιν, δήθεν ελληνόφιλων και με πάθος για την Αρχαία Ελλάδα. «Ακόμα και ο Μπάιρον δεν ήταν εξαρχής πραγματικός φιλέλληνας, αυτό συνέβη πολύ αργότερα», μας λέει η κυρία Ντενίση, αναγνωρίζοντας ωστόσο τον καίριο ρόλο του όταν έγραφε την περίφημη «Κατάρα της Αθηνάς» ως ένα όραμα που συνέλαβε ο ποιητής για την ανείπωτη και άκρως ανίερη καταστροφή που είχε συμβεί στην Ακρόπολη, μιλώντας για τον καταραμένο Ελγιν που παραμένει στιγματισμένος για πάντα σε «σελίδες που καίνε».
Το περίφημο φιρμάνι
«Είναι απίστευτο να σκεφτείς ότι ο Ελγιν σε αυτή την κολοσσιαία επιχείρηση αποκόμισε τελικά 253 γλυπτά από τον Ιερό Βράχο», μας λέει η κυρία Ντενίση που έχει ψάξει σε βάθος την υπόθεση, συμπληρώνοντας ότι τα αρχαία φορτώθηκαν σε 26 συνολικά πλοία. Το πιο γνωστό είναι το περίφημο ιστιοφόρο «Μέτων», το οποίο βυθίστηκε από το βάρος στα ανοιχτά των Κυθήρων, στην άγρια θάλασσα του Κάβο Μαλιά, ενώ ο Ελγιν επιστρέφοντας στην Αγγλία φρόντισε να φορτωθούν άλλα 44 κιβώτια στο βρετανικό πολεμικό πλοίο «Diana» και αρκετά ακόμα στα πολεμικά «Medusa» και «Hydra».
Εν ολίγοις, χρησιμοποίησε με κάθε τρόπο τη διπλωματική του ιδιότητα ώστε να επωφεληθεί της περίστασης προς ίδιον όφελος κατόπιν παρότρυνσης της συντρόφου του, η οποία φαίνεται να ανέλαβε ενεργό ρόλο στον συντονισμό της όλης επιχείρησης. Στην πραγματικότητα ο Σκώτος αριστοκράτης δεν ενδιαφερόταν καθόλου για τη διάσωση της αρχαίας κληρονομιάς, πόσο μάλλον για την αναβίωση του αρχαίου πνεύματος, παρά μόνο να ικανοποιήσει τις παράξενες επιθυμίες της συντρόφου του, όπως φαίνεται άλλωστε και από τις επιστολές.
Δεν μπορώ να μη ρωτήσω την κυρία Ντενίση αν εξήγαγε κάποια συμπεράσματα όσον αφορά το περίφημο φιρμάνι που επικαλέστηκε ο Ελγιν ώστε να εκτελέσει το σχέδιό του. «Πώς γίνεται σε ένα τέτοιο ντοκιμαντέρ να μην υπάρχουν αναφορές στο περίφημο φιρμάνι;», μου απαντά με το ειλικρινές πάθος μιας γυναίκας που έχει αφοσιωθεί στον σκοπό του διπλωματικού αγώνα που δίνει η Ελλάδα.
Εκμεταλλευόμενος την περίσταση της επικράτησης των Βρετανών στην Αίγυπτο, ο λόρδος Ελγιν χρησιμοποίησε τις γνωριμίες του ώστε να αποσπάσει ένα υποτιθέμενο φιρμάνι από την Κωνσταντινούπολη, αμφιβόλου προελεύσεως, γνωρίζοντας ότι κανείς δεν θα του φέρει αντίρρηση.
Αναζητώντας μάλιστα τα αρχεία των κρατικών εγγράφων της Τουρκίας για να βρει κάποιο έγγραφο που να επιβεβαιώνει ότι υπήρξε κάποιου είδους άδεια η οποία του έδινε το δικαίωμα να μεταφέρει τα Γλυπτά από τον Ιερό Βράχο σε άλλο μέρος ή να τα αξιοποιήσει με κάθε τρόπο, η αρχαιολόγος Ζεϊνέπ Μποζ, προϊσταμένη του Τμήματος Καταπολέμησης της Λαθρεμπορίας του υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού της Τουρκίας, ανακάλυψε ότι δεν υπήρχε τέτοιου είδους έγγραφο και άρα το φιρμάνι που επικαλέστηκε ο Ελγιν ήταν πλαστό.
Την ανακοίνωση αυτή μάλιστα η Τουρκάλα αρχαιολόγος την έκανε στην επίσημη συνεδρίαση της UNESCO, επικυρώνοντας τα επιχειρήματα της ελληνικής πλευράς ότι εφόσον επίσημο έγγραφο δεν υπήρχε, πρόκειται ξεκάθαρα για κλοπή.
Διπλωματικός αγώνας
Η Μποζ όμως δεν είναι η μόνη που εμφανίζεται στο ντοκιμαντέρ που ξεδιπλώνει όλες τις πτυχές του δράματος εις βάρος της χώρας μας, αλλά η κυρία Ντενίση είχε την ευκαιρία να συνομιλήσει με σημαντικές προσωπικότητες από την Ελλάδα και το εξωτερικό: πρωτίστως με τον διευθυντή του Μουσείου της Ακρόπολης, Νικόλαο Σταμπολίδη, με τον οποίο συνδέεται με φιλία χρόνων.
Δεν κρύβει ούτε τον θαυμασμό, ούτε την ευγνωμοσύνη της για τον καταλυτικό ρόλο που έχει διαδραματίσει ο γνωστός πανεπιστημιακός και αρχαιολόγος όσον αφορά την πρόοδο που έχει διαπιστωθεί από τότε που ανέλαβε τα ηνία στο Μουσείο της Ακρόπολης για την επιστροφή των Γλυπτών.
Παρότι ήταν αυτός που έπαιξε τον κυρίαρχο ρόλο, η δημιουργός του ντοκιμαντέρ αναφέρεται διεξοδικά στις προσπάθειες του υπουργείου Πολιτισμού και της κυβέρνησης, ενώ δηλώνει ενθουσιασμένη για τη συμμετοχή στο ντοκιμαντέρ πληθώρας προσωπικοτήτων, οι οποίες έσπευσαν ταυτόχρονα να δηλώσουν τη συμπαράστασή τους στον διπλωματικό αγώνα της Ελλάδας: από την Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ μέχρι τον πανεπιστημιακό και καθηγητή στο London School of Economics, Κέβιν Φιδερστόουν, και από τον πανεπιστημιακό και ελληνιστή Ρόντρικ Μπίτον μέχρι τον καθηγητή του Κέιμπριτζ, διάσημο αρχαιολόγο που έφυγε πρόσφατα από τη ζωή, Κόλιν Ρένφριου, και την αρχαιολόγο που πίστεψε εξαρχής στο όλο εγχείρημα και γνωρίζει σε βάθος το θέμα, Ελενα Κόρκα.
Εντυπωσιακοί και οι τόποι των γυρισμάτων που εκτείνονται σε διαφορετικές περιοχές, όπως Αθήνα, Αίγινα, Θεσσαλονίκη, Κωνσταντινούπολη και Λονδίνο. Ιδιαίτερα ευγνώμων είναι η κυρία Ντενίση στους χορηγούς που στήριξαν το εγχείρημα, γιατί αλλιώς δεν θα γινόταν ποτέ πράξη.
Τη μεγάλη παραγωγή έχει αναλάβει η εταιρεία LUMAD της Ελενας Χατζηαλεξάνδρου και το ντοκιμαντέρ δύο επεισοδίων θα είναι μεγάλης έκτασης, καθώς το καθένα θα ξεπερνά τη μιάμιση ώρα.
